Twitter

Michał Anioł przedstawił scenę grzechu pierworodnego i wygnanie z raju w sposób zaskakujący. Co może budzić zdziwienie na fresku Michała Anioła przedstawiającym grzech pierworodny (czy też upadek człowieka) i wygnanie z Raju?

Po pierwsze sposób, w jaki Michał Anioł przedstawił rajski ogród.

Jest to zapewne widok, jaki ujrzeli Adam i Ewa, kiedy po skosztowaniu zakazanego owocu „otworzyły się oczy im obojgu i poznali, że są nadzy” (Księga Rodzaju 3, 7). Poznali, że rajski ogród jest skalisty i rośnie w nim uschnięte drzewo. Czy tak wygląda raj? Przedtem nie mogli tego ocenić, nie wiedzieli też, że są nadzy i że to źle być nagim. A przecież nadzy byli już przed dopuszczeniem się grzechu. Stwarzając świat Bóg powtarzał, że to, co stworzył, jest dobre. Alepo stworzeniu człowieka niczego takiego nie powiedział. Najwyraźniej przypadek człowieka jest szczególny: on dopiero ma stać się dobry i zadanie to zostało powierzone jemu samemu i właśnie dlatego musiał zostać wygnany z Raju, bo pozostając w raju nie mógłby się zmienić i stać się dobrym. W przeciwnym razie wyszłoby na to, że Bogu stworzenie się nie udało i dlatego zakazał człowiekowi poznania, żeby człowiek tego nie spostrzegł.

Po drugie drzewo rośnie na samym skraju rajskiego ogrodu.

A w Księdze Rodzaju (3, 3) jest napisane: „Tylko o owocu drzewa, które jest w środku ogrodu, rzekł Bóg: Nie wolno wam z niego jeść ani się go dotykać, abyście nie umarli”. Wcześniej (Księga Rodzaju 2, 17) Bóg nazwał to drzewo „drzewem poznania dobra i zła”. Michał Anioł całkiem słusznie namalował to drzewo na skraju, czyli na granicy pomiędzy dobrem a złem, dobro i zło są bowiem właśnie dwiema stronami różnicy, a wszelkie poznanie polega w szczególności na odróżnianiu. Zarazem też skosztowanie zakazanego owocu pociągnęło za sobą jako rezultat przekroczenie granicy Raju (wygnanie z Raju), dzięki któremu poprzez poznanie tego, co nie jest Rajem, Adam i Ewa mogli się przekonać, czym był ów Raj, z którego zostali wygnani.

Czy nie łatwiej byłoby Ewie sięgnąć po zakazany owoc, gdyby wstała?

Wątek Adama i Ewy to także motyw różnicy płci. Zauważyć tę różnicę można było dopiero po skosztowaniu zakazanego owocu. Bo skoro pierwszą rzeczą, jaką wówczas zauważyli, była ich nagość, to oczywiście wystawiają oni na widok swoje genitalia, czyli to, co ich różni. Michał Anioł jasno przedstawił na swoim obrazie, na czym polega różnica płci, bo Ewa siedzi na ziemi z głową tuż przy genitaliach Adama. Michał Anioł chciał zapewne pokazać, że Ewa była partnerką seksualną Adama, a nie partnerem w bardziej ludzkim sensie.

Michał Anioł Buonarroti, fresk „Grzech pierworodny i wygnanie z Raju”, 1508-1512, Watykan, Kaplica Sykstyńska

Fresk Michała Anioła „Grzech pierworodny i wygnanie z Raju”

Michał Anioł, Wygnanie z raju - reprodukcja na płótnie

Michał Anioł Buonarroti, ten włoski malarz, rzeźbiarz, architekt i poeta, jeden z największych geniuszy renesansu, był podziwiany za życia, a objęty papieskim mecenatem mógł tworzyć monumentalne arcydzieła. Dziełem jego życia są właśnie freski w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie, na których przedstawił historię ludzkości od stworzenia świata aż do potopu. Tak się składa, że malarski temat religijny wygnania z Raju bywa chętnie i w naturalny sposób łączony z innymi tematami, dotyczącymi historii wcześniejszej (np. „Stworzenie świata i wygnanie z Raju” Giovanniego di Paolo) albo późniejszej (np. „Wygnanie z Raju i Zwiastowanie” tegoż Giovanniego di Paolo i Fra Angelico). Michał Anioł połączył zaś wygnanie z Raju z wydarzeniem bezpośrednio je poprzedzającym, czyli grzechem pierworodnym.

Kompozycja fresku Michała Anioła jest bardzo klarowna:

1. Scena jest podzielona na pół przez drzewo figowe, którego pień opleciony jest dwiema wężowymi „nogami” Lucyfera, który powyżej nóg jest kobietą. Drzewo to oddziela dwa wątki historii stworzenia, po lewej stronie jest namalowany „grzech”, po drugiej stronie kara, jaka spotyka za to Adama i Ewę – wygnanie z Raju. Przed upadkiem Adam i Ewa są młodzi i piękni, po wygnaniu z raju ich twarze są stare i zniszczone, a oni sami kulą się ze wstydu.
2. Drzewo stanowi granicę również w tym sensie, że rośnie na samym skraju rajskiego ogrodu – tuż za nim rozciąga się pusta przestrzeń, na którą Adam i Ewa zostają wygnani.
3. Raj i to, co znajduje się poza nim, Michał Anioł maluje w sposób, który budzi wątpliwości co do tego, czy ten Raj rzeczywiście był tak „rajski”, jak to się zwykle uważa. Po pierwsze, jest skalisty, po drugie, za plecami Ewy widać kikut uschniętego drzewa. Natomiast teren poza granicą Raju jest wprawdzie na razie pusty, ale sprawia wrażenie żyznej gleby, która łatwiej będzie mogła wydać owoce niż skalisty Raj.
4. Scena „grzechu” namalowana jest w taki sposób, że wygląda na spisek między dwiema kobietami – Ewą i Lucyferem – w urzeczywistnieniu którego Adam tylko pomaga, naginając konar drzewa, choć nie bardzo wiadomo, czemu to właściwie służy: Ewa i tak łatwo sięga po to, co podaje jej w wyciągniętej ku niej ręce Lucyfer.
5. Cherubin z mieczem i w czerwonej szacie – jedyna ubrana postać na całym obrazie – wygląda jak druga strona Lucyfera, jego męskie dopełnienie. Jedną ręką trzyma się więc Lucyfera, obejmując go w pasie, a drugą, w której trzyma miecz, wyciąga w kierunku dwojga wygnańców. Jest w tym zauważalna symetria – Lucyfer wyciągnął lewą rękę ku Ewie, a cherubin wyciągnął ją ku Adamowi, za którym chowa się Ewa.

To, że Michał Anioł namalował drzewo poznania jako drzewo figowe, ma jasny sens, bo „listek figowy” służy zakryciu nagości, a bezpośrednio właśnie nagość okazała się problemem po skosztowaniu zakazanego owocu. Ta nagość powinna być jednak rozumiana metaforycznie: człowiek jest nagi w tej postaci, w jakiej stworzyła go natura – i ma dopiero wyzbyć się swej nagości, przetwarzając swój świat i samego siebie, tworząc cywilizację i kulturę.

Po prawej stronie obrazu widok jest już inny: Adam z Ewą idą jedno obok drugiego w sposób bardziej partnerski, a w dodatku ona znajduje w nim ochronę, kryjąc się za jego barami – ich stosunek nabiera więc charakteru etycznego, który się nakłada na płciowo-zwierzęcą naturę ich więzi. Dlatego być może ręka Lucyfera wyciągnięta ku Ewie jest zarazem gestem kobiecej solidarności.

Michał Anioł mógł mieć na względzie również bardziej metafizyczny aspekt różnicy między kobietą a mężczyzną. Skoro bowiem Lucyfer, reprezentujący aspekt żeński, jest uziemiony poprzez wężowe nogi owinięte wokół pnia drzewa i sięgające aż samej ziemi, natomiast jego męskie alter ego – w postaci cherubina z mieczem sięgającym szyi Adama – unosi się w powietrzu, to może to oznaczać, że kobieta reprezentuje bardziej ziemski, a mężczyzna bardziej niebiański aspekt człowieczeństwa, zwłaszcza że po lewej stronie Ewa całą swoją pupą siedzi na ziemi, podczas gdy Adam dotyka jej tylko stopami.

Zgadzasz się z taką interpretacją fresku, czy widzisz to inaczej? Podziel się nią z nami w komentarzu pod postem.