Twitter

Tryptyk Jacka Malczewskiego to polskie malarstwo patriotyczne. Wielkie hasła: sprawa narodowa, Bóg, honor, ojczyzna to tematy, które dziś najwyraźniej odżyły w sercach wielu Polaków.

Jak rozumieli sprawę ojczyzny wielcy polscy malarze narodowi? Pisałem już o obrazie „Chrzest Polski” Jana Matejki, a także o dwóch wizjach Polski na obrazie Jacka Malczewskiego „Hamlet polski” i sprawie polskiej na jego obrazie „Autoportret z meduzą. Finis Poloniae”. Dziś zajmę się słynnym tryptykiem Jacka Malczewskiego „Prawo, Ojczyzna, Sztuka”. Tryptyk o wymiarach ok. 70 x 100 cm został namalowany olejem na desce w roku 1903. Znajduje się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.

Forma tryptyku Jacka Malczewskiego pozwala na zinterpretowanie każdego z trzech obrazów w odniesieniu do dwóch pozostałych, co znakomicie ułatwia zadanie, zwłaszcza że obrazy mają wymowne tytuły i tworzą jednoznacznie określoną sekwencję. A do tego dwa pierwsze z nich są bardzo proste, co się tyczy przedstawionych na nich elementów oraz ich kompozycji i symbolicznego znaczenia.

Tryptyk Jacka Malczewskiego – obraz „Prawo”

Pierwsza część tryptyku Jacka Malczewskiego „Prawo”, przedstawia samego artystę, Jacka Malczewskiego, w środku pomiędzy faunem, symbolizującym życie, a kobietą z kosą, symbolizującą śmierć. Człowiek rodzi się, żyje i umiera. Takie jest ogólne Prawo. Żyjąc, ma się zawsze już część życia za sobą, a część – jeszcze przed sobą. I tak to jest przedstawione na obrazie – Śmierć ma Malczewski za plecami, a Fauna przed sobą. Śmierć dokonuje się więc na raty – następuje definitywnie wtedy, kiedy już nic przed sobą nie mamy, a wszystko za sobą. Rekwizytem Śmierci jest kosa, jak zwykle na obrazach Jacka Malczewskiego i zgodnie z ogólnie przyjętym symbolicznym przedstawieniem Śmierci.

Ciekawszy jest rekwizyt w dłoniach fauna – fujarka czy też flet. Instrument ten wygląda jak drewniany flet prosty, ale faun gra na nim w taki sposób, jakby to był flet poprzeczny. Mniejsza z tym. Fujarka jest normalnym atrybutem fauna, ale skoro ten faun symbolizuje życie, to można takie przedstawienie odczytać jako: „życie jest grą”. Takie ujęcie życia jest równie elementarne i słuszne jak poprzednio sformułowana myśl: „człowiek się rodzi, żyje i umiera”. Oczywiście w przypadku Malczewskiego gra na flecie może też mieć znaczenie sztuki, a wówczas zestawienie sztuki z życiem nabiera poniekąd sensu takiego jak w przysłowiu: ars longa, vita brevis – sztuka długa, życie krótkie. Oj krótkie, bo już Śmierć za plecami stoi. Jacek Malczewski spoczywa w grobie od 86 lat, ale jego obrazy wciąż żyją. Pierwsza część tryptyku Jacka Malczewskiego – „Prawo” – dotyczy jednostkowego wymiaru ludzkiego życia.

Tryptyk Jacka Malczewskiego – obraz „Ojczyzna”

Przechodząc do drugiej części tryptyku Jacka Malczewskiego, którym jest obraz „Ojczyzna”, mamy już do czynienia ze zbiorowym i ponadpokoleniowym wymiarem życia. Teraz już wypadałoby powiedzieć: „człowiek ma matkę, ojca, dziada, pradziada, a następnie ma dzieci, wnuki, prawnuki – i potem grzebie dziadka, ojca matkę, a z kolei jego dzieci jego składają w grobie, same są grzebane przez własne dzieci, ale zawsze ktoś nadal żyje i naród trwa przez wieki”.

Na obrazie „Ojczyzna” przedstawiona jest tak jakby matka z dwojgiem dzieci. Ale ta matka to zarazem Matka Ojczyzna, a jeśli porównać ten obraz z pierwszą częścią tryptyku, to okaże się, że jest to również Śmierć – obie panie są bardzo do siebie podobne.

Tłem jest pole, na którym widzimy kwiaty polne: rumianek, chabry itp. Daleko na horyzoncie można też zauważyć trzy kościelne wieże. Czym zatem jest ojczyzna? Artysta zdaje się mówić: to polska ziemia, polski pejzaż, ale też religia jako element tego pejzażu. Zresztą nie tylko jako element pejzażu, gdyż Matka Ojczyzna ma także naszyjnik z krzyżykiem.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na dwa elementy. Matka Ojczyzna trzyma w prawej dłoni kij, co zapewne jest symbolem tułaczki po dziedzińcach historii, w dłoni dziewczynki widzimy obrączkę, będącą częścią kajdan. Zapewne jest to symbol przyszłego pokolenia Polaków, które zerwie kajdany, wyzwoli się z przeszło stuletniej niewoli.

Czy Malczewski przeczuwał w chwili malowania obrazu, że nastąpi to już za 15 lat, kiedy ta dziewczynka będzie już w kwiecie wieku? W każdym razie fakt, że to ona trzyma te kajdany, zdaje się wskazywać na to, że też ona jest personifikacją Ojczyzny – jej przyszłej postaci. Na razie jednak sytuacja jest niewesoła, wszystkie trzy twarze są smutne. Chłopczyk jest za mały, by wziąć sprawy we własne ręce, a matka musi się samotnie opiekować dziećmi, a nią samą nie ma się kto się zaopiekować. Pewnie jest wdową. Może to symbolizować obrączka na małym palcu prawej dłoni, ale prawdę mówiąc, nie wiem, czy faktycznie tak można to rozumieć.

Tryptyk Jacka Malczewskiego – obraz „Sztuka”

Najciekawszy jest moim zdaniem trzeci obraz tryptyku Jacka Malczewskiego – „Sztuka”. I trudno się dziwić, bo wszakże Malczewski jest artystą i temat ten dotyczy go osobiście. Na obrazie tym sportretował zresztą – po raz drugi na tym tryptyku – samego siebie. Sportretował tu siebie w mundurze wojskowym. Oznacza to w dość oczywisty sposób, że sztuka jest dla Malczewskiego walką. O co? O tym mówi środkowa część tryptyku: o Ojczyznę, o jej wyzwolenie.

Jacek Malczewski ma za plecami dwie postacie: ślepego starca wizjonera i młodą kobietę z zielonym owadzim skrzydłem. Jest więc jakby we władaniu dwóch mocy, starzec to prawdopodobnie Wernyhora, reprezentujący „Sprawę Polską”, a kobieta to jego Muza o charakterze uniwersalnym. Rola Polaka artysty została ujęta w związku z Chopinem za pomocą klasycznej formuły: ma on podnieść to, co polskie, do rangi tego, co ogólnoludzkie. Oznacza to, że Ojczyznę trzeba wykreować w świecie ducha na światowym poziomie.

To jest najważniejsze, bez tego naród jako taki – masa „czerepów rubasznych” i „zjadaczy chleba” – niewiele znaczy. Trzeba tych zjadaczy chleba „przerobić w aniołów”, uwolnić z nich „duszę anielską”, jak powiedział Juliusz Słowacki, tzn. stworzyć duchowy ekwiwalent narodowej substancji, przekazywanej w genach z pokolenia na pokolenia. Dopóki w sferze duchowej Polska niewiele znaczy, dopóty słusznie i sprawiedliwie staje się łupem zaborców i jęczy pod ich butem. Taka jest logika, która przedstawił Słowacki w swoim „Królu Duchu”.

Wielki łeb koński , na którego tle widzimy profil Malczewskiego, to z pewnością Pegaz, symbol artystycznego natchnienia. Ale też należy uwzględnić kulturowe związki Polaka z koniem, składające się na jeden z rysów polskiej tożsamości narodowej.

Ale ważniejsza jest głowa kobiety po drugiej stronie końskiego łba, kobiety stanowiącej jakby jedną parę z Malczewskim. Warto zwrócić uwagę na istotną różnicę: kobieta ma zamknięte oczy i dłonie splecione jak do modlitwy. Malczewski ma oczy otwarte, jest wewnętrznie skupiony i dokonuje jakby pracy koncepcyjnej, o czym świadczy też gest jego dłoni, którą próbuje coś „uchwycić”, „ująć” – po to, by następnie dać temu wyraz.

Mamy tu zatem dwa filary ducha: sztukę i religię. I sztuka, i religia mają swoje wielkie znaczenie dla sprawy narodowej. To jest dla Malczewskiego oczywiste i choć sam działa w sferze sztuki, nie zapomina, że religii łatwiej niż sztuce, w tym również jego własnej sztuce, uprawiać duchowy ugór narodu polskiego.

Ja się jednak pytam: gdzie jest trzecia dziedzina, gdzie jest polska filozofia narodowa? Nie ma jej ani w życiu narodu, ani na obrazie „Sztuka”. Tak już mamy. Chyba że filozofię reprezentuje na trzeciej części omawianego tryptyku Jacka Malczewskiego koński łeb, na zasadzie: koń ma dużą głowę, więc niech myśli.