Twitter

Pytanie do was: czy nadawanie tytułów obrazom Zdzisława Beksińskiego to profanacja? Zdzisław Beksiński nie nadawał tytułów swoim obrazom. Pisząc o Beksińskim, analizując i interpretując obrazy Beksińskiego sam nadaję tytuły jego obrazom.

Jeden z czytelników uznał, że nadawanie tytułów obrazom Beksińskiego „to jednak lekka profanacja”, inny uważa, że skoro artysta celowo pozostawiał obrazy bez tytułów, to należy to uszanować. Niektórzy czytelnicy powołują się na liczne wypowiedzi samego Beksińskiego, zaprzeczające temu, że jego obrazy zawierają jakiekolwiek treści metafizyczne, ezoteryczne, czy też symboliczne i sprzeciwiają się jakimkolwiek próbom interpretacji dzieł tego wielkiego artysty.

Gdyby sugerować się wypowiedziami Zdzisława Beksińskiego należałoby poprzestać na dosłownym znaczeniu tego, co namalowane jest na obrazie. Głowa to głowa, kamień to kamień itd. – i nic poza tym. A jeśli nie wiadomo, co właściwie widzimy, to znaczy, że jest tam „niewiadomo-co”.

Normalny odbiorca dzieła sztuki zadaje sobie jednak pytanie, co przedstawia obraz, o co tam chodzi, co autor miał na myśli. Jeżeli samego artystę to irytuje, a przy tym część publiczności podziela jego stanowisko, uważając, że zadawanie takich pytań świadczy o naiwności i cechuje prostaczka lub profana, to uszanujmy to i zgódźmy się, że malarz nic nie miał na myśli malując swój obraz i z natury rzeczy artyści to ludzie, którzy sami nie wiedzą, co czynią. I nie pytajmy już, co autor miał na myśli.

Bo z obrazem jest tak jak ze snem: nie pytamy, co miał właściwie na myśli ktoś, komu coś się przyśniło. W kwestii interpretacji snów są zaś dwie szkoły. Według jednej sny z zasady nic nie znaczą, są popłuczynami po życiu na jawie, a ich logika jest na poziomie kretyna. Natomiast według drugiej niektóre sny wyrażają głębokie treści archetypowe lub są naszym dialogiem z sobą samym na wyższym poziomie istotności, niż jesteśmy zdolni do tego na jawie.

Ja skłaniam się ku tej drugiej szkole, świadom jednak siły argumentów tej pierwszej. I dlatego nadal będę interpretował obrazy Zdzisława Beksińskiego i innych malarzy. A to, że Beksiński malując swoje obrazy nie miał nic głębszego na myśli, zabezpiecza mnie przynajmniej przed sytuacją, że myśli, które wyłaniają się z mojego umysłu w trakcie analizy i interpretacji obrazu, są niezgodne z tym, co miał na myśli Zdzisław Beksiński malując obrazy.

Zajmę się dziś bardzo znanym obrazem Beksińskiego bez tytułu, któremu nadałem własny tytuł„Ogniska na kominach”.

Tytuł obrazu Zdzisława Beksińskiego: „Ogniska na kominach”, 1975, olej na płycie pilśniowej, 73 x 87 cm

Zdzisław Beksiński, obraz bez tytułu. Mój tytuł „Ogniska na kominach”

Czy nie ma na tym obrazie żadnej metafizyki? Jak nie ma, jak jest!

Idąc od dołu do góry widzimy kolejno: ciemność, ogień i światłość. Jest to kluczowy fragment sekwencji siedmiu postaci wiecznej natury w gnozie Jakoba Böhme (obejmujący postacie 3, 4 i 5). Wykorzystywałem już ten schemat przy interpretacji obrazów, zwłaszcza w komentarzu do„Stworzenia świata i wygnania z Raju” Giovanniego di Paolo.

Beksiński daje tu bardziej konkretną interpretację: ogień wydobywa się przez komin ze świata podziemnego. Przyjrzyjmy się dokładniej. Przecież nie są to ogniska rozpalone przez te grupki ludzi. Na niewielkiej powierzchni na szczytach tych kominów nie da się bowiem znaleźć niczego, co by nadawało się na opał. A że są to kominy, widać wyraźnie na tych kamiennych formach walcowatego kształtu, na których nie pali się ogień – na środku mają one wgłębienia.

W ten sposób możemy sekwencję „ciemność, ogień i światłość” zinterpretować bardziej konkretnie jako „świat podziemny, ziemia i niebo” – oczywiście w symbolicznym znaczeniu świata diabelskiego, ludzkiego i anielskiego.

Obraz Beksińskiego koncentruje się na tym, co nas najbardziej bezpośrednio dotyczy: na świecie ludzkim. To tutaj pali się ten metaforyczny ogień, bez którego w całej rzeczywistości (którą zgodnie z tym, co widać na obrazie, ująłem jako trójpoziomową) nie ma życia i świadomości. Ten ogień wybucha w najgłębszej ciemności ze wzbudzonego w niej śmiertelnego przerażenia i jest zrazu wściekłym, niszczącym diabelskim ogniem. Następnie zaś sublimuje się, łagodnieje i przemienia w przyjazne światło miłości. Tę końcową fazę widać na górze, gdzie poniżej bardziej świetlistej barwy złocistej mamy czerwonawy pas bardziej ognisty.

Przy takim ujęciu wyjaśnia się też od razu ta wielość kominów. Taka jest natura naszego ziemskiego, fizycznego świata, że jest on rozbity na wielość osobnych, skończonych bytów. W szczególności świadomość pojawia się w nieświadomej zrazu przyrodzie jako poniekąd porozdzielana na oddzielne punktowe byty dla siebie – na poszczególne jednostkowe podmioty. Powiedziałem „poniekąd”, bo to prawda i zarazem nieprawda, co świetnie pokazuje Zdzisław Beksiński na swoim obrazie. Człowiek jako istota świadoma siebie jest z konieczności istotą społeczną, świadomą siebie w ramach grupy innych takich istot, które ujmuje, wraz z sobą samym jako JA, łącznym pojęciem MY. I przy tym ogniu są właśnie małe grupki ludzi, a nie jeden człowiek.

Z drugiej zaś strony, widoczne jest też na obrazie oddzielenie od siebie poszczególnych ognisk i kominów. Coś jednak je ze sobą łączy, co Beksiński przedstawił jako mglisty opar pomiędzy poszczególnymi kominami. Tu już nie chodzi o jasny i zrozumiały społeczny wymiar ludzkiego istnienia, przedstawiony na obrazie w postaci kręgu postaci przy jednym ognisku, ale o zanurzenie człowieka w absolucie, we wszechogarniającym Duchu. Takie znaczenia mają te opary, a chodzi o to, że poszczególne jednostkowe świadomości istnieją jako punkty w ponad-jednostkowym i pomiędzy-jednostkowym kontinuum duchowym.

Kiedy jednostka przełamuje bariery skończoności i ogarnia swoją szerszą tożsamość niż ta, zgodnie z którą jest sama dla siebie czymś przeciwstawnym względem świata zewnętrznego w ogóle i innych jednostek w szczególności, wówczas jako jednostka oświecona staje się światłością i miłością – widoczną na samej górze obrazu. Inaczej mówiąc, ów ogólny absolutny duch nie jest już dla niej owym mglistym oparem, w którym jest zanurzona niczym w odmętach nieświadomości, ale jest całkowicie jasną jej własną świadomością siebie. Jej JA nie rozpływa się w tym absolucie, ale rozszerza.

Te wszystkie ogniste punkty są więc z punktu widzenia absolutu bardzo istotne. I dlatego, w opisie Zesłania Ducha Świętego, jaki znajdujemy w Dziejach Apostolskich (2, 2-3), ten Duch przedstawiony został jako podmuch wiatru, który ogarnął grupę apostołów, w wyniku czego przy każdym z nich zapalił się oddzielny płomyk ognia. W ten sposób ogień życia, który był w każdym z apostołów, sprawił, że duch absolutny stał się duchem żywym.

A Ty co myślisz o tym obrazie Beksińskiego? Czy również uważasz, że nadawanie tytułów obrazom Beksińskiego to profanacja? Czy też może nadanie obrazowi tytułu pomaga w jego analizie i interpretacji? Zapraszam do dyskusji pod postem.